რა არის შეზღუდული შესაძლებლობა?
“შეზღუდული შესაძლებლობა” კი არის ქმედების ნაკლებობა ან შეზღუდვა, რომელიც გამოწვეულია თანამედროვე სოციალური ორგანიზებით და იგი ფიზიკური დარღვევის მქონე ადამიანებს ძირითად (მეინსტრიმულ) სოციალურ საქმიანობებში მონაწილეობისგან რიყავს.
“დარღვევა” არის ადამიანის ისეთი მდგომარეობა, “როცა მას მთლიანად ან ნაწილობრივ აკლია კიდური, ორგანო ან სხეულის მექანიზმი.” “სხეულის მექანიზმები” შეიძლება იყოს მხედველობა, სმენა და გარკვეული სახის კოგნიტური ფუნქცია.
ვინ მიეკთვნებიან შშმ პირებს?
“შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ინდივიდებს მიაკუთვნებს პირებს ფიზიკური, ფსიქიკური, ინტელექტუალური ან სენსორული მყარი დარღვევებით, რომელთა ურთიერთქმედებამ სხვადასხვა დაბრკოლებასთან შესაძლოა ხელი შეუშალოს ამ პირის სრულ და ეფექტურ მონაწილეობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, სხვებთან თანაბარ პირობებში”.
მოდელების დახასიათება
რელიგიური მიდგომა შშმ პირთა მიმართ ყველაზე ძველია და მრავალსაუკუნოვან პერიოდს მოიცავს. ამ მოდელით შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანები ზრუნვის ობიექტები იყვნენ და მათ მოიაზრებდნენ სამართლის ობიექტებად. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანები ხშირად გვხვდებიან რელიგიურ წიგნებში,სადაც ისინი განიხილებიან როგორც მისი წინაპრების მიერ ჩადენილი ცოდვის შედეგი. უნარშეზღუდულობა არის ერთგვარი “განსაცდელი”, რომელსაც ღმერთი ადამიანებს უგზავნის მათი ცოდვების გამოსასყიდად. ქრისტიანული რწმენა შშმ და არაშშმ პირების თანაბრობას აღიარებს.საერთო ჯამში, რელიგიური შინაარსის ნარატივი შშმ პირთა პოზიტიური დისკრიმინაციისკენაა მიმართული .
დასავლეთში შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების მოძრაობის საწყისად მიიჩნევენ 1960-იან წლებს, მაშინ, როდესაც დაიწყო სამოქალაქო უფლებებისთვის ბრძოლა ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და დიდ ბრიტანეთში. შშმ პირთა შეფასების მაშინდელი მოდელი იყო საქველმოქმედო, რაც ასევე აისახებოდა პოლიტიკასა და კანონმდებლობაში და გავლენას ახდენდა ორგანიზაციებისა და ინსტიტუტების ჩამოყალიბებაზე.
საქველმოქმედო მოდელი შშმ პირს წარმოაჩენდა როგორც შეზღუდულ ინდივიდს, რომელიც საჭიროებდა დახმარებას, სხვების მხრიდან დაცვას. აღქმული იყო, რომ შშმ პირს არ შეეძლო დამოუკიდებელად მოქმედება და გადაწყვეტილების მიღება.
შშმ პირთა საქველმოქმედო მოდელი მჭიდრო კავშირშია შეზღუდულობის სამედიცინო გაგებასთან. იგი შეზღუდულობას განიხილავს როგორც ბიოლოგიურ პათოლოგიას, რომელიც სამედიცინო გზით უნდა მოგვარდეს.
სამედიცინო მოდელი მოიცავს შეზღუდულობის როგორც ფსიქოლოგიურ, ისე სამედიცინო ასპექტებს.სამედიცინო მოდელი დარღვევას მიიჩნევს მდგომარეობად, რომელიც უნდა იყოს გამოსწორებული, რის შემდეგაც შესაძლებელია ადამიანის რეაბილიტაცია, რათა ის “ნორმალურ”, ან ნორმალურთან მიახლოებულ ცხოვრებას დაუბრუნდეს. სამედიცინო მოდელი დარღვევის მქონე ადამიანს მიიჩნევს ისეთი დაავადების მქონე პირად, როგორიცაა, მაგალითად, Covid19. შესაბამისად, სამედიცინო მოდელი დარღვევის მქონე პირს მოუწოდებს, რომ მოიქცეს როგორც პაციენტი და მოირგოს “ავადმყოფის როლი”. მოდელი მიიჩნევს, რომ დარღვევის მქონე (ავადმყოფი) ადამიანი არის პასიური, რომელიც საჭიროებს ჯანდაცვის პროფესიონალებს.აღნიშნულ მიდგომას მივყავართ პატერნალიზმის გარკვეულ ფორმამდე, ანუ - “ასეთ დროს შშმ პირები აღქმულნი არიან ისეთ ადამიანებად, რომლებსაც საკუთარ სიცოცხლეზე პასუხისმგებლობის აღება არ შეუძლიათ”. ავადმყოფის მუდმივი როლი შშმ პირს ართმევს ავტონომიას, საკუთარი საქმეების მიმართ კონტროლის შესაძლებლობას, რაც ადამიანის პერსონალურობის განმსაზღვრელი ნიშან-თვისებაა.
სოციალური მოდელის აზროვნების ისტორიაში ყველაზე გავლენიანი ორგანიზაცია გახლდათ UPIAS,რომლის მიზანი იყო შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთათვის საზოგადოებაში სრულად მონაწილეობის, დამოუკიდებლად ცხოვრების,ვც5ტც პროდუქტიული მუშაობისა და საკუთარ ცხოვრებაზე სრული კონტროლის უზრუნველყოფა.აშშ-ში აგრეთვე ჩამოყალიბდა მოძრაობა (ILM). სწორედ ამ დროს შემუშავდა შშმ პირთა პოლიტიკის სტრატეგია, რაც დაკავშირებული იყო ბარიერების მოხსნასთან. მეორე მნიშვნელოვანი მოვლენა კი თავად შშმ პირების ცნობიერებაში გარდატეხის მოხდენა იყო. მათ გააანალიზეს, რომ შეზღუდული შესაძლებლობა არ არის ინდივიდის ბრალეულობა,არამედ შეზღუდვები შეიძლება ისეთი ფაქტორებიდან გამომდინარეობდეს, როგორიცაა, მაგალითად, არაადაპტირებულად მოწყობილი გარემო, სადაც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის არ არის გათვალისწინებული პანდუსები, ლიფტები, ბრაილზე შედგენილი საკითხავი მასალის ნაკლებობა, ან მტრულად განწყობილი საზოგადოებრივი მიდგომები და ა.შ. და გარემო მორგებულია მორგებულია იმ პირების საჭიროებებზე, ვისაც სიარული შეუძლია, სრულყოფილი მხედველობა და სმენა აქვს, გარკვევით მეტყველებს ან ინტელექტუალურად კარგად აზროვნებს.სოციალური მოდელის მიხედვით, დარღვევების მქონე ადამიანები საკუთარ ცხოვრებას უნდა აკონტროლებდნენ შესაძლებლობის ფარგლებში.ადამიანები არ უნდა იწოდებოდნენ არსებითი სახელით “უსინათლო”, “ყრუ”, “შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე”. სოციალური მოდელის მოწოდებაა, რომ ყველა იყოს ავტონომიური და პატივს სცემდნენ მათ, დარღვევის ხარისხისა და ფორმის მიუხედავად. ამ მოდელის დროს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებმა სამართლის ობიექტობიდან სამართლის სუბიექტად გადაინაცვლეს.ე.წ. სოციალური მოდელი დანარჩენი სამი მოდელისგან განსხვავებით შშმ პირთა დისკრიმინაციის პრევენციისკენაა მიმართული, რაც ხელს უწყობს შშმ პირთა უფლებების რეალიზებას.
დისკრიმინაციის სახეებისა და ფორმების დახასიათება
“პირდაპირი დისკრიმინაცია შეზღუდული შესაძლებლობის საფუძველზე − შეზღუდული შესაძლებლობით განპირობებული ისეთი მოპყრობა ან პირობების შექმნა, რომელიც პირს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი უფლებებით სარგებლობისას არახელსაყრელ მდგომარეობაში აყენებს ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა პირებთან შედარებით ან თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს არსებითად უთანასწორო პირობებში მყოფ პირებს, გარდა ისეთი შემთხვევისა, როდესაც ამგვარი მოპყრობა ან პირობების შექმნა ემსახურება საზოგადოებრივი წესრიგისა და ზნეობის დასაცავად კანონით განსაზღვრულ მიზანს, აქვს ობიექტური და გონივრული გამართლება და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ხოლო გამოყენებული საშუალებები თანაზომიერია ასეთი მიზნის მისაღწევად;”- მაგ:16 წლის ზემოთ ფიზიკური პირებისთვის დელფინარიუმში დასწრება 150 ლარი ღირს,შშმ პირებისათვის-160ლარი.
“ირიბი დისკრიმინაცია არის ისეთი მდგომარეობა, როდესაც ფორმით ნეიტრალური და არსით დისკრიმინაციული დებულება, კრიტერიუმი ან პრაქტიკა პირს ამ კანონის პირველი მუხლით გათვალისწინებული რომელიმე ნიშნის გამო არახელსაყრელ მდგომარეობაში აყენებს ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა პირებთან შედარებით ან თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს არსებითად უთანასწორო პირობებში მყოფ პირებს, გარდა ისეთი შემთხვევისა, როდესაც ამგვარი მდგომარეობა ემსახურება საზოგადოებრივი წესრიგისა და ზნეობის დასაცავად კანონით განსაზღვრულ მიზანს, აქვს ობიექტური და გონივრული გამართლება და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ხოლო გამოყენებული საშუალებები თანაზომიერია ასეთი მიზნის მისაღწევად.” მაგ-დამსაქმებლის მოთხოვნამ, ყველა დასაქმებული ერთდროულად გადიოდეს შესვენებაზე, შეიძლება გამოიწვიოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა დისკრიმინაცია. მათ რიგ შემთხვევებში უწევთ მედიკამენტების მიღება და კვება განსაზღვრულ დროს ან დღის განმავლობაში პერიოდული დასვენება.
მრავალმხრივი დისკრიმინაცია-პირს განსხვავებულად არა ერთი, არამედ რამდენიმე ნიშნის( ორი ან მეტი) გამო მოექცნენ და ეს მახასიათებლები ნაკლებად განსაზღვრავდნენ ერთმანეთს. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ქალი შესაძლოა დისკრიმინაციის მსხვერპლი იყოს როგორც შესაძლებლობათა შეზღუდვის, ისე გენდერული ნიშნის გამო.
ინტერსექციური დისკრიმინაცია -განსხვავებული მოპყრობა ხდება რამდენიმე ნიშნის გამო,რომლებიც ერთმანეთს განუყოფლად უკავშირდება.თუ ერთ-ერთი ნიშანი მაინც არ იარსებებდა, დისკრიმინაციასაც არ ექნებოდა ადგილი.
ასოცირებითი/აღქმითი დისკრიმინაცია-გულისხმობს ისეთ შემთხვევებს, როდესაც გვხვდება დისკრიმინაციის ყველა ელემენტი იმ სხვაობით, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშანი, რომლის გამოც ადგილი ჰქონდა პირის მიმართ დისკრიმინაციულ მოპყრობას, მას რეალურად არ გააჩნია. თუ პირი არის ასეთი მოპყრობის მსხვერპლი, არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს, მას აქვს თუ არა შეზღუდული შესაძლებლობა.მაგ- ბაღში ბავშვი იქცეოდა აგრესიულად,ბავშვეს ურტყამდა და თმებში ქაჩავდა,დირექტორმა კი მშობელს შესთავაზა ბავშვს ბაღში ნახევარ განაკვეთზე ევლო.
გონივრულ მისადაგებაზე უარი-“დისკრიმინაცია შეზღუდული შესაძლებლობის საფუძველზე” – გულისხმობს შეზღუდული შესაძლებლობის საფუძველზე აღმოცენებულ ნებისმიერ განსხვავებას, გარიყვას ან აკრძალვას, მათ შორის უარს გონივრულ მისადაგებაზე.
“გონივრული მისადაგება” – გულისხმობს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში იმ აუცილებელი და შესაბამისი მოდიფიკაციებისა და კორექტივების განხორციელებას, რაც არ იწვევს დაუძლეველ და გაუმართლებელ სირთულეებს და უზრუნველყოფს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა თანაბარი უფლებებისა და თავისუფლების ფუნდამენტურ ღირებულებათა რეალიზებას.
მისაწვდომობა არის ზოგადი ჩარჩო მაგ:ყველას აქვს უფლება რომ მიიღოს განათლება.მაგრამ გონივრულ მისადაგებაზე უარი იქნებოდა დამატებით მოთხოვნაზე უარის თქმა.მაგ: უნივერსიტეტში არის ეტლით მოსარგებლესთვის ლიფტი,პანდუსები,მაგრამ ამ პირმა მოითხოვა სპეციალური მერხი,რომელიც უფრო დაეხმარებოდა განათლების მიღების რეალიზებაში და უარი უთხრეს ამ მოთხოვნაზე.ასევე გასათვალისწინებელია,რომ დაუძლეველ სირთულეს არ უნდა წარმოადგენდეს ეს მოთხოვნა.ანუ ამ შემთხვევაში გონივრულ მისადაგებაზე უარი იქნებოდა იმ შემთხვევაში,თუ უნივერსიტეტს ჰქონდა მერხის შეძენის ფინანსები და მაინც არ დააკმაყოფილა მოთხოვნა.პირს შეუძლია გონივრული მისადაგების განხორციელება მოითხოვოს იმ წუთიდან, როდესაც მას უფლების რეალიზაციისას შეფერხება წარმოეშვა.
ბონდოს ბრალდების საქმეზე გამომძიებლმა მიიჩნია, რომ ფატი უნდა გამოეკითხა. გამომძიებელმა ფატის დაურეკა და დაიბარა პოლიციის განყოფილებაში. ფატი გამოცხადდა, გამომძიებელმა ფატის განუმარტა მისი უფლებები კერძოდ, რომ უფლება ჰქონდა მიეცა ინფორმაცია, რომ უფლება ჰქონდა ესარგებლა დამცველით სახელმწიფოს ხარჯზე, რომ ფატის შეეძლო არ მიეცა ინფორმაცია მის ახლონათესავზე, და რომ იგი ვალდებული იყო ეთქვა სიმართლე. ფატი, რომელიც ბონდოს საცოლე იყო, განუცხადა რომ ის ისარგებლებდა ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის უფლებით. დაირღვა თუ არა საპროცესო კოდექსის მოთხოვნები.
ამოხსნა
მოცემული კაზუსის მიხედვით გამომძიებელს უფლება ჰქონდა ფატი დაებარებინა გამოკითხვაზე,ასევე მისი უფლება იყო,რომ განემარტა მისი,როგორც გამოსაკითხი პირის უფლებები და მოვალეობები. საქათელოს სისხლის სმარათლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლის მიხედვით.
რაც შეეხება სახელმწიფოპ ხარჯზე დამცველით სარგებლობას, გამომძიებელს ამის თქმის უფლება არ ჰქონდა,რადგან სახელმწიფოს არ ევალება ადვოკატის დანიშვნა. ფატის პოზიციას უარის თქმის შესახებ,რის მიზეზადაც დაასახელა რომ ის იყო ბრალდებული ბონდოს საცოლე არ არის კანონიერი, რადგან საცოლის შემთხვევაში არ ვრცელდება ნათესაობის ტერმინი. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მიხედვით საცოლე არ ითვლება ახლო ნათესავად, რის საფუძველზეც შეეძლო მას უარი ეთქვა ჩვენებაზე.
რა არის შეზღუდული შესაძლებლობა?
“შეზღუდული შესაძლებლობა” კი არის ქმედების ნაკლებობა ან შეზღუდვა, რომელიც გამოწვეულია თანამედროვე სოციალური ორგანიზებით და იგი ფიზიკური დარღვევის მქონე ადამიანებს ძირითად (მეინსტრიმულ) სოციალურ საქმიანობებში მონაწილეობისგან რიყავს.
“დარღვევა” არის ადამიანის ისეთი მდგომარეობა, “როცა მას მთლიანად ან ნაწილობრივ აკლია კიდური, ორგანო ან სხეულის მექანიზმი.” “სხეულის მექანიზმები” შეიძლება იყოს მხედველობა, სმენა და გარკვეული სახის კოგნიტური ფუნქცია.
ვინ მიეკთვნებიან შშმ პირებს?
“შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ინდივიდებს მიაკუთვნებს პირებს ფიზიკური, ფსიქიკური, ინტელექტუალური ან სენსორული მყარი დარღვევებით, რომელთა ურთიერთქმედებამ სხვადასხვა დაბრკოლებასთან შესაძლოა ხელი შეუშალოს ამ პირის სრულ და ეფექტურ მონაწილეობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, სხვებთან თანაბარ პირობებში”.
მოდელების დახასიათება
რელიგიური მიდგომა შშმ პირთა მიმართ ყველაზე ძველია და მრავალსაუკუნოვან პერიოდს მოიცავს. ამ მოდელით შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანები ზრუნვის ობიექტები იყვნენ და მათ მოიაზრებდნენ სამართლის ობიექტებად. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანები ხშირად გვხვდებიან რელიგიურ წიგნებში,სადაც ისინი განიხილებიან როგორც მისი წინაპრების მიერ ჩადენილი ცოდვის შედეგი. უნარშეზღუდულობა არის ერთგვარი “განსაცდელი”, რომელსაც ღმერთი ადამიანებს უგზავნის მათი ცოდვების გამოსასყიდად. ქრისტიანული რწმენა შშმ და არაშშმ პირების თანაბრობას აღიარებს.საერთო ჯამში, რელიგიური შინაარსის ნარატივი შშმ პირთა პოზიტიური დისკრიმინაციისკენაა მიმართული .
დასავლეთში შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების მოძრაობის საწყისად მიიჩნევენ 1960-იან წლებს, მაშინ, როდესაც დაიწყო სამოქალაქო უფლებებისთვის ბრძოლა ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და დიდ ბრიტანეთში. შშმ პირთა შეფასების მაშინდელი მოდელი იყო საქველმოქმედო, რაც ასევე აისახებოდა პოლიტიკასა და კანონმდებლობაში და გავლენას ახდენდა ორგანიზაციებისა და ინსტიტუტების ჩამოყალიბებაზე.
საქველმოქმედო მოდელი შშმ პირს წარმოაჩენდა როგორც შეზღუდულ ინდივიდს, რომელიც საჭიროებდა დახმარებას, სხვების მხრიდან დაცვას. აღქმული იყო, რომ შშმ პირს არ შეეძლო დამოუკიდებელად მოქმედება და გადაწყვეტილების მიღება.
შშმ პირთა საქველმოქმედო მოდელი მჭიდრო კავშირშია შეზღუდულობის სამედიცინო გაგებასთან. იგი შეზღუდულობას განიხილავს როგორც ბიოლოგიურ პათოლოგიას, რომელიც სამედიცინო გზით უნდა მოგვარდეს.
სამედიცინო მოდელი მოიცავს შეზღუდულობის როგორც ფსიქოლოგიურ, ისე სამედიცინო ასპექტებს.სამედიცინო მოდელი დარღვევას მიიჩნევს მდგომარეობად, რომელიც უნდა იყოს გამოსწორებული, რის შემდეგაც შესაძლებელია ადამიანის რეაბილიტაცია, რათა ის “ნორმალურ”, ან ნორმალურთან მიახლოებულ ცხოვრებას დაუბრუნდეს. სამედიცინო მოდელი დარღვევის მქონე ადამიანს მიიჩნევს ისეთი დაავადების მქონე პირად, როგორიცაა, მაგალითად, Covid19. შესაბამისად, სამედიცინო მოდელი დარღვევის მქონე პირს მოუწოდებს, რომ მოიქცეს როგორც პაციენტი და მოირგოს “ავადმყოფის როლი”. მოდელი მიიჩნევს, რომ დარღვევის მქონე (ავადმყოფი) ადამიანი არის პასიური, რომელიც საჭიროებს ჯანდაცვის პროფესიონალებს.აღნიშნულ მიდგომას მივყავართ პატერნალიზმის გარკვეულ ფორმამდე, ანუ - “ასეთ დროს შშმ პირები აღქმულნი არიან ისეთ ადამიანებად, რომლებსაც საკუთარ სიცოცხლეზე პასუხისმგებლობის აღება არ შეუძლიათ”. ავადმყოფის მუდმივი როლი შშმ პირს ართმევს ავტონომიას, საკუთარი საქმეების მიმართ კონტროლის შესაძლებლობას, რაც ადამიანის პერსონალურობის განმსაზღვრელი ნიშან-თვისებაა.
სოციალური მოდელის აზროვნების ისტორიაში ყველაზე გავლენიანი ორგანიზაცია გახლდათ UPIAS,რომლის მიზანი იყო შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთათვის საზოგადოებაში სრულად მონაწილეობის, დამოუკიდებლად ცხოვრების,ვც5ტც პროდუქტიული მუშაობისა და საკუთარ ცხოვრებაზე სრული კონტროლის უზრუნველყოფა.აშშ-ში აგრეთვე ჩამოყალიბდა მოძრაობა (ILM). სწორედ ამ დროს შემუშავდა შშმ პირთა პოლიტიკის სტრატეგია, რაც დაკავშირებული იყო ბარიერების მოხსნასთან. მეორე მნიშვნელოვანი მოვლენა კი თავად შშმ პირების ცნობიერებაში გარდატეხის მოხდენა იყო. მათ გააანალიზეს, რომ შეზღუდული შესაძლებლობა არ არის ინდივიდის ბრალეულობა,არამედ შეზღუდვები შეიძლება ისეთი ფაქტორებიდან გამომდინარეობდეს, როგორიცაა, მაგალითად, არაადაპტირებულად მოწყობილი გარემო, სადაც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის არ არის გათვალისწინებული პანდუსები, ლიფტები, ბრაილზე შედგენილი საკითხავი მასალის ნაკლებობა, ან მტრულად განწყობილი საზოგადოებრივი მიდგომები და ა.შ. და გარემო მორგებულია მორგებულია იმ პირების საჭიროებებზე, ვისაც სიარული შეუძლია, სრულყოფილი მხედველობა და სმენა აქვს, გარკვევით მეტყველებს ან ინტელექტუალურად კარგად აზროვნებს.სოციალური მოდელის მიხედვით, დარღვევების მქონე ადამიანები საკუთარ ცხოვრებას უნდა აკონტროლებდნენ შესაძლებლობის ფარგლებში.ადამიანები არ უნდა იწოდებოდნენ არსებითი სახელით “უსინათლო”, “ყრუ”, “შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე”. სოციალური მოდელის მოწოდებაა, რომ ყველა იყოს ავტონომიური და პატივს სცემდნენ მათ, დარღვევის ხარისხისა და ფორმის მიუხედავად. ამ მოდელის დროს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებმა სამართლის ობიექტობიდან სამართლის სუბიექტად გადაინაცვლეს.ე.წ. სოციალური მოდელი დანარჩენი სამი მოდელისგან განსხვავებით შშმ პირთა დისკრიმინაციის პრევენციისკენაა მიმართული, რაც ხელს უწყობს შშმ პირთა უფლებების რეალიზებას.
დისკრიმინაციის სახეებისა და ფორმების დახასიათება
“პირდაპირი დისკრიმინაცია შეზღუდული შესაძლებლობის საფუძველზე − შეზღუდული შესაძლებლობით განპირობებული ისეთი მოპყრობა ან პირობების შექმნა, რომელიც პირს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი უფლებებით სარგებლობისას არახელსაყრელ მდგომარეობაში აყენებს ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა პირებთან შედარებით ან თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს არსებითად უთანასწორო პირობებში მყოფ პირებს, გარდა ისეთი შემთხვევისა, როდესაც ამგვარი მოპყრობა ან პირობების შექმნა ემსახურება საზოგადოებრივი წესრიგისა და ზნეობის დასაცავად კანონით განსაზღვრულ მიზანს, აქვს ობიექტური და გონივრული გამართლება და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ხოლო გამოყენებული საშუალებები თანაზომიერია ასეთი მიზნის მისაღწევად;”- მაგ:16 წლის ზემოთ ფიზიკური პირებისთვის დელფინარიუმში დასწრება 150 ლარი ღირს,შშმ პირებისათვის-160ლარი.
“ირიბი დისკრიმინაცია არის ისეთი მდგომარეობა, როდესაც ფორმით ნეიტრალური და არსით დისკრიმინაციული დებულება, კრიტერიუმი ან პრაქტიკა პირს ამ კანონის პირველი მუხლით გათვალისწინებული რომელიმე ნიშნის გამო არახელსაყრელ მდგომარეობაში აყენებს ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა პირებთან შედარებით ან თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს არსებითად უთანასწორო პირობებში მყოფ პირებს, გარდა ისეთი შემთხვევისა, როდესაც ამგვარი მდგომარეობა ემსახურება საზოგადოებრივი წესრიგისა და ზნეობის დასაცავად კანონით განსაზღვრულ მიზანს, აქვს ობიექტური და გონივრული გამართლება და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ხოლო გამოყენებული საშუალებები თანაზომიერია ასეთი მიზნის მისაღწევად.” მაგ-დამსაქმებლის მოთხოვნამ, ყველა დასაქმებული ერთდროულად გადიოდეს შესვენებაზე, შეიძლება გამოიწვიოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა დისკრიმინაცია. მათ რიგ შემთხვევებში უწევთ მედიკამენტების მიღება და კვება განსაზღვრულ დროს ან დღის განმავლობაში პერიოდული დასვენება.
მრავალმხრივი დისკრიმინაცია-პირს განსხვავებულად არა ერთი, არამედ რამდენიმე ნიშნის( ორი ან მეტი) გამო მოექცნენ და ეს მახასიათებლები ნაკლებად განსაზღვრავდნენ ერთმანეთს. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ქალი შესაძლოა დისკრიმინაციის მსხვერპლი იყოს როგორც შესაძლებლობათა შეზღუდვის, ისე გენდერული ნიშნის გამო.
ინტერსექციური დისკრიმინაცია -განსხვავებული მოპყრობა ხდება რამდენიმე ნიშნის გამო,რომლებიც ერთმანეთს განუყოფლად უკავშირდება.თუ ერთ-ერთი ნიშანი მაინც არ იარსებებდა, დისკრიმინაციასაც არ ექნებოდა ადგილი.
ასოცირებითი/აღქმითი დისკრიმინაცია-გულისხმობს ისეთ შემთხვევებს, როდესაც გვხვდება დისკრიმინაციის ყველა ელემენტი იმ სხვაობით, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშანი, რომლის გამოც ადგილი ჰქონდა პირის მიმართ დისკრიმინაციულ მოპყრობას, მას რეალურად არ გააჩნია. თუ პირი არის ასეთი მოპყრობის მსხვერპლი, არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს, მას აქვს თუ არა შეზღუდული შესაძლებლობა.მაგ- ბაღში ბავშვი იქცეოდა აგრესიულად,ბავშვეს ურტყამდა და თმებში ქაჩავდა,დირექტორმა კი მშობელს შესთავაზა ბავშვს ბაღში ნახევარ განაკვეთზე ევლო.
გონივრულ მისადაგებაზე უარი-“დისკრიმინაცია შეზღუდული შესაძლებლობის საფუძველზე” – გულისხმობს შეზღუდული შესაძლებლობის საფუძველზე აღმოცენებულ ნებისმიერ განსხვავებას, გარიყვას ან აკრძალვას, მათ შორის უარს გონივრულ მისადაგებაზე.
“გონივრული მისადაგება” – გულისხმობს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში იმ აუცილებელი და შესაბამისი მოდიფიკაციებისა და კორექტივების განხორციელებას, რაც არ იწვევს დაუძლეველ და გაუმართლებელ სირთულეებს და უზრუნველყოფს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა თანაბარი უფლებებისა და თავისუფლების ფუნდამენტურ ღირებულებათა რეალიზებას.
მისაწვდომობა არის ზოგადი ჩარჩო მაგ:ყველას აქვს უფლება რომ მიიღოს განათლება.მაგრამ გონივრულ მისადაგებაზე უარი იქნებოდა დამატებით მოთხოვნაზე უარის თქმა.მაგ: უნივერსიტეტში არის ეტლით მოსარგებლესთვის ლიფტი,პანდუსები,მაგრამ ამ პირმა მოითხოვა სპეციალური მერხი,რომელიც უფრო დაეხმარებოდა განათლების მიღების რეალიზებაში და უარი უთხრეს ამ მოთხოვნაზე.ასევე გასათვალისწინებელია,რომ დაუძლეველ სირთულეს არ უნდა წარმოადგენდეს ეს მოთხოვნა.ანუ ამ შემთხვევაში გონივრულ მისადაგებაზე უარი იქნებოდა იმ შემთხვევაში,თუ უნივერსიტეტს ჰქონდა მერხის შეძენის ფინანსები და მაინც არ დააკმაყოფილა მოთხოვნა.პირს შეუძლია გონივრული მისადაგების განხორციელება მოითხოვოს იმ წუთიდან, როდესაც მას უფლების რეალიზაციისას შეფერხება წარმოეშვა.
ბონდოს ბრალდების საქმეზე გამომძიებლმა მიიჩნია, რომ ფატი უნდა გამოეკითხა. გამომძიებელმა ფატის დაურეკა და დაიბარა პოლიციის განყოფილებაში. ფატი გამოცხადდა, გამომძიებელმა ფატის განუმარტა მისი უფლებები კერძოდ, რომ უფლება ჰქონდა მიეცა ინფორმაცია, რომ უფლება ჰქონდა ესარგებლა დამცველით სახელმწიფოს ხარჯზე, რომ ფატის შეეძლო არ მიეცა ინფორმაცია მის ახლონათესავზე, და რომ იგი ვალდებული იყო ეთქვა სიმართლე. ფატი, რომელიც ბონდოს საცოლე იყო, განუცხადა რომ ის ისარგებლებდა ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის უფლებით. დაირღვა თუ არა საპროცესო კოდექსის მოთხოვნები.
ამოხსნა
მოცემული კაზუსის მიხედვით გამომძიებელს უფლება ჰქონდა ფატი დაებარებინა გამოკითხვაზე,ასევე მისი უფლება იყო,რომ განემარტა მისი,როგორც გამოსაკითხი პირის უფლებები და მოვალეობები. საქათელოს სისხლის სმარათლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლის მიხედვით.
რაც შეეხება სახელმწიფოპ ხარჯზე დამცველით სარგებლობას, გამომძიებელს ამის თქმის უფლება არ ჰქონდა,რადგან სახელმწიფოს არ ევალება ადვოკატის დანიშვნა. ფატის პოზიციას უარის თქმის შესახებ,რის მიზეზადაც დაასახელა რომ ის იყო ბრალდებული ბონდოს საცოლე არ არის კანონიერი, რადგან საცოლის შემთხვევაში არ ვრცელდება ნათესაობის ტერმინი. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მიხედვით საცოლე არ ითვლება ახლო ნათესავად, რის საფუძველზეც შეეძლო მას უარი ეთქვა ჩვენებაზე.